W czasie naszych wiosennych wędrówek po lesie zdarza nam się natrafić na pozostałości po dawnych ludzkich zabudowaniach. Czy to będzie tylko niewyraźny zarys fundamentów, stojące jeszcze cztery ściany budynku bez dachu czy też zasypana stara studnia, nasz wzrok szybko w tym czasie powędruje na kwitnące nieopodal drzewa. Stary sad to nierozłączny element odnajdowanych w terenie pozostałości po leśnych osadach, które nieubłaganie próbują do nas przemówić że wszystko przeminie. Chciałoby się powtórzyć w ślad za Haliną Kunicką:

Świat nie jest taki zły,
Świat nie jest wcale mdły,
Niech no tylko zakwitną jabłonie,
To i milion z nieba kapnie,
I dziewczyna kocha łatwiej,
Jabłonie, kwitnące jabłonie...

              W pamięci mam zachowane rozmowy z dzieciństwa z dziadkami, którzy zawsze jak opowiadali o lesie i o najlepszych miejscach na zbiory grzybów odwoływali się do starych opuszczonych sadów które traktowali jak drogowskazy. W zależności czy chcieliśmy zbierać dorodne koźlarki czy też udać się na kurki mieliśmy skręcić w lewo lub w prawo obok starej jabłoni przy dawnej osadzie leśnej. Smak przygotowanego z jabłek kompotu czy  jabłecznika jest już w tym momencie nie do odtworzenia. Nie ma już tej jabłoni od bardzo wielu lat, podobnie jak dziadków, których chciałoby się teraz spytać o bardzo wiele rzeczy i między  innymi o to jak nazywała się tamta odmiana.

              Obecnie na świecie jest ponad 10 tysięcy odmian uprawnych jabłoni, około 3 tysięcy grusz oraz około 2 tysiące odmian śliw. Nowe odmiany drzew owocowych muszą sprostać coraz to nowym wymaganiom stawianym im przez konsumentów. Niektóre stare odmiany posiadają przemienne owocowanie, a ich owoce nie posiadają zbyt atrakcyjnego wyglądu przez co znalazły się na marginesie produkcji sadowniczej i mogą znajdować zainteresowanie w dużej mierze u hodowców amatorów.

Znaczenie starych drzew owocowych

              Stare sady jak i również pojedynczo rosnące, gdzieś na skraju lasu sędziwe drzewa owocowe stanowią cenną domieszkę biocenotyczną w lesie. Dostarczają dla leśnych owadów zapylających nektaru oraz pyłku, a w późniejszym czasie z dojrzałych już owoców korzysta bardzo wiele gatunków zwierząt gdzie opadłe owoce stanowią istotne urozmaicenie  ich diety. Spotkać wtedy możemy dziki, sarny,  kwiczoły, kosy a także wiele gatunków owadów w tym motyli, które potrafią gromadnie ucztować na opadłych i fermentujących owocach. Niestety z każdym rokiem starych drzew owocowych, które stanowią cenną domieszkę biocenotyczną naszych lasów sukcesywnie ubywa.

              Drzewa owocowe w starych opuszczonych leśnych sadach zamierają z wielu powodów. Dawniej pielęgnowane i odpowiednio wyprowadzane korony, aby dostarczały  jak najsmaczniejszych owoców, dziś pozbawione opieki wybijają się poza znane nam kształty do których byliśmy przyzwyczajeni i konkurują o światło tak samo jak ich leśni bracia. Podatne na złamania podczas silniejszych wiatrów czy przechodzących w ostatnim czasie krótkich ale intensywnych opadów deszczu, tracą nie tylko na stabilności ale tworzą w miejscu zranienia  nowe wrota infekcji.

W przypadku tak osłabionych jabłoni możemy  bardzo często znaleźć owocniki grzybów patogenicznych takich jak: czyrenia ogniowego Phellinus igniarius (L.),  lub na uszkodzonych starych śliwach łatwo daje się zaobserwować czyreń śliwowy Phellinus pomaceus (Pers.) Maire. Drzewa mogą również zamierać ze względu na zmieniające się stosunki wodne na danym terenie. Takim przykładem jest podtopienie przez bobry pozostałości po starym przedwojennym  sadzie, który znajdował się na terenie Nadleśnictwa Grotniki w leśnictwie Gieczno.

Szansa dla starych sadów

              Aby nie utracić bezpowrotnie rosnących tu starych odmian jabłoni, na przełomie 2017/2018 roku, podjęte zostały pewne działania które zakończyły się sukcesem. Z zamierających jabłoni pobrano zrzezy, a następnie zaszczepiono je na istniejących już w innym sadzie jabłoniach w pobliskiej miejscowości. W sezonie 2018 i 2019 odpowiednio pielęgnowane wykazały się znacznymi przyrostami, a w   lutym tego roku zostały znowu pobrane a następnie zaszczepione już tym razem na podkładkach siewki antonówki. W przyszłości z tak otrzymanych okazów, znów będziemy mogli cieszyć się niezapomnianym smakiem owoców przy kolejnych leśnych osadach. Aby jednak nasze działanie zakończyły się sukcesem musimy pamiętać o tym jakie najpierw musimy podjąć kroki przy wegetatywnym rozmnażaniu roślin.

Podstawy szczepienia

              Zrzezy przeznaczone do szczepień  należy pobrać od grudnia do końca lutego. Drzewa z których chcemy  je pobrać powinniśmy zaznaczyć w trakcie sezonu wegetacyjnego np. przy pomocy kolorowego fragmentu wstążki abyśmy bez problemu w stanie bezlistnym mogli bez trudu zidentyfikować. Zrzezy które chcemy pozyskać i przeznaczyć do szczepień powinny charakteryzować się zdrowym  i silnym wyglądem oraz być wolne od jakikolwiek uszkodzeń mechanicznych.    Pobrane zrzezy należy odpowiednio opisać uwzględniając z którego drzewa zostały pobrane abyśmy w przyszłości mieli pewność o pochodzeniu danej sadzonki, następnie umieścić w wilgotnym, wysterylizowanym piasku najlepiej w piwnicy lub innym chłodnym miejscu. Najpopularniejszą metodą szczepienia amatorskiego jest szczepienie przez stosowanie które polega na takim samym ukośnym podcięciu podkładki oraz naszego pozyskanego z terenu zrzezu i dopasowanie ich. Dobre rezultaty przynosi ta metoda pod warunkiem że grubość zrzezu i podkładki jest taka sama lub zbliżona.

Przyszłość starych sadów

              Stare drzewa owocowe to nie tylko źródło nektaru i pyłki w okresie kwitnienia, czy owoców ale także nasza historia. Obecnie możemy spotkać w lasach pozostałości po starych sadach ale nie możemy tego samego zapewnić przyszłym pokoleniom bez czynnej ich ochrony. Do takich działań jak próby amatorskiego rozmnożenia cennych z punktu widzenia przyrodniczego jak i kulturowego okazów drzew owocowych szczerze zachęcam. Mam również głęboką nadzieje że stare sady dzięki dobrym praktyką i czynnej ochronie dalej będą służyły ludziom na chwałę a lasowi na pożytek.